«Шумерлер кім және неге осылай аталады?»
«Шумерлер кім және неге осылай аталады?» деген сұрақтың жауабын тарихты өте жақсы оқыған адамдар білетіні сөзсіз. ал егер білмесеңіз не ұмытып қалсаңыз, оқасы жоқ, есіңізге салайық.
Шумерлер – өркениеттің, жазудың, Ежелгі Месопотамияның алғашқы қалалары мен мемлекеттерінің пайда болуымен тығыз байланысты ежелгі халықтың атауы. Бұл атау қазіргі Ирак аумағында орналасқан оңтүстік Месопотамиядағы осы аттас аймақтан шыққан. Оны XIX ғасырда ғалымдар Ежелгі Месопотамияның семит емес халқын белгілеу үшін енгізген.
Дегенмен, зерттеушілердің пікірінше, шумерлер өздерін «қара бас» (шумер тілінде – «sag-gig-ga») деп атаған.
Шумерлердің тіршілік еткені XIX ғасырдың ортасында аккад (вавилон-ассириялық) сына жазуын зерттеу барысында анықталды. Ғалымдар бұл мәтіндерден оқылмайтын үзінділерді байқаған. Бастапқыда олар діни абыздардың құпия жазбалары деп саналды, бірақ соңында олар ежелгі семиттік емес тілдегі жазбалар екендігі анықталды.
1869 жылы зерттеуші Юлий Опперт ежелгі Вавилон патшаларының «Шумер және Аккад патшасы» лауазымына сүйене отырып, Месопотамияның ең ежелгі семиттік емес халқын шумерлер деп атауды ұсынды.
Шумерлер – ең көне адамзат өркениеттерінің бірі. Қазіргі зерттеушілер олардың ата-бабалары оңтүстік Месопотамия аумағында біздің заманымызға дейінгі VI-V мыңжылдықтарда өмір сүрген болуы мүмкін деп болжайды, ал шумер мәдениеті біздің дәуірімізге дейінгі IV-III мыңжылдықтарда өзінің гүлденген кезеңіне жетті деп саналады.
Шумерлерді зерттеуші ғалымдардың бірі, америкалық ғалым Самуэль Ноа Крамер шумерлерді жер бетіндегі алғашқы өркениет деп атап, «Тарих Шумерден басталады» деп есептеді (оның кітабының атауы да осылай аталады).
Шумерлер қалай өмір сүрді?
Шумер өркениеті көптеген өнертабыстармен, соның ішінде дөңгелек пен көзешілер ортасын, жазу және ауылшаруашылық құралдары, суару жүйесі, тіпті сыра қайнатуды ойлап тапқанымен танымал.
Шумерлер Месопотамияның оңтүстігінде, екі өзеннің: Тигр мен Евфраттың батпақты төменгі ағысында өмір сүрді. Олар егіншілікпен, мал шаруашылығымен, балық аулаумен, қолөнермен айналысқан. Шумерлердің ең қарапайым құрылыстары қамыс үйлер болды, сонымен қатар олар саз балшықтан да құрылыстар тұрғыза алды, ал ең маңызды ғимараттарды салу үшін олар отқа күймеген кірпіштерді пайдаланған. Суда қозғалу үшін шумерлер табиғи шайыр жағылған қамыс қайықтарын жасады.
Заманауи зерттеушілер шумерлердің өмір салты Ирактың оңтүстігінің қазіргі тұрғындары – батпақты арабтардың өміріне көп жағынан ұқсас деп есептейді. Тіпті соңғылардың қазіргі қамыс ғимараттары шумер артефактілерінде бейнеленген ғимараттарға ұқсайды.
20 ғасырдың ортасында Шумер қорымдарының сүйек қалдықтарына антропологиялық зерттеулер жүргізілді. Осы талдаудың нәтижелеріне сүйене отырып, ғалымдар бұл аумақтар тұрғындарының келбеті бүгінгі күнге дейін іс жүзінде өзгерген жоқ деген қорытындыға келді. Ғалымдардың пікірінше, шумерлер қазіргі арабтарға тән кавказ нәсілінің жерортатеңіздік түріне жатқызылуы керек. Яғни, егер шумерлер қазір өмір сүрсе, олар араб халықтарына жататын болар еді.
«Шумер мәселесі» дегеніміз не?
Осы уақытқа дейін шумер өркениетінің және шумер тілінің шығу тегі белгісіз болып қала берді. Көптеген зерттеушілер «Шумер мәселесі» («Шумер сұрағы») деп аталатын бұл мәселені шешу үшін шумерлердің тіршілігінің сақталған дәлелдерін зерттеуді жалғастыруда.
Зерттеулердің басым бөлігі лингвистикалық салада жүргізілуде. Тіл мамандары шумерлер мен басқа тілдер арасында туыстық байланыс орнатуға тырысуда. Өткен ғасырда шумер тілін Еуразияның барлық дерлік тілдерімен байланыстыратын әртүрлі гипотезалар алға тартылды. Алайда олардың ешқайсысы жалпы қабылданған жоқ.
Зерттеудің күрделілігі шумердің тілінің қос бұрмалануында. Қазіргі ғалымдар оны басқа өлі тіл – қазір қайта жаңғыртылып жатқан аккад тілі арқылы ашқан.
