«Өз тіліңді өлтірме!» осындай тақырыпта Сюзана Талхуқ TEDx Beirut-та сөз сөйлейді. Ол араб тілін күнделікті қолданысқа енгізудің және оны көркем ойды жеткізудің құралы ретінде қолданудың қажеттілігін баяндайды. Осы видеоны субтитрмен қазақ тілінде көре аласыздар. Субтитрін оқып шықсын деп, сайтыма көшіріп басып отырмын.
«0:12
Қайырлы таң! Қалдарыңыз жақсы ма? Бейджикке атымды жазбапты, сұрайын деп едім. Араларыңызда есімін арабша жазғандар бар ма? Ешкім! Ешқайсыңыз? Жақсы. Түсінікті.
0:28
Осыдан бірнеше жыл бұрын құрбыммен мейрамханада тамаққа тапсырыс беріп отыр едік. Даяшыға қарап: «Ас мәзірлеріңіз бар ма?» (арабша) дедім. Маған аңтарыла қарады. «Sorry?» деді. Мен оған: «Ас мәзірін беріңізші» дедім (арабша). «Бұның не деп аталатынын білмейсіз бе?» деп жауап берді. «Білемін». Ол болса: «Жоқ. Бұл меню» деді ағылшынша. Немесе «меню» (французша) Французша дұрыс айттым ба? «Жақсы. Мына біреуге қызмет көрсетіңіз» деді даяшы. Мені жақтырмай тұрғаны байқалды. «Жер бетіндегі соңғы қыз болса да қарамас едім» дегендей. Арабша «меню» дегеннің астарында не бар? Екі ауыз сөзіммен ливиялық жігіт үшін ақымақ әрі надан атандым. Бұлай сөйлеуге қандай хақысы бар?
1:35
Болған жайтты көпке дейін ұмыта алмадым. Намысыма тиді. Шынымен де өкінішті. Өз елімде туған тілімде сөйлеуге тиым салып отыр ма? Қалайша? Бұған қалайша жол бердік?
1:48
Дәл қазір көптеген адам өмірде жетістікке жеткенін көрсету үшін бұрынғы болғандарын бір сәтте ұмытып, өздерінің озық ойлы заманға сай екенін көрсеткісі келеді. Осы үшін өзімнің ділімнен, болмысымнан бас тартуым керек пе? Балалық шақтағы естелік — өміріміздің ең қымбат тарихы. Заманға сай болу үшін енді күллі арабшамды ұмытайын ба? Көптің біріне айналуым керек пе? Неге? Сөйте тұра, әлгі даяшыны түсінуге тырыстым. Мені жазғырғанындай оған кінә артқым келмеді.
2:34
Араб тілі бүгінгі күн талабына жауап бере алмайды. Бұл ғылымның, зерттеудің тілі емес. Университетте арабша сөйлеспейміз, жұмыста да қолданбаймыз. Ғылыми-зерттеу жобаларымызда араб тілін қолданбаймыз, тиісінше, әуежайда да қолданбаймыз. Ал егер сөйлей қалсақ, бізге таңырқап қарайды. Сонда арабша қайда сөйлесеміз? Осы сұраққа жауап іздейікші. Арабша сөйлейік дейсіз. Бірақ қай жерде? Бұл мәселенің бір қыры.
3:10
Екінші қыры Араб тілі — ана тіліміз. Ғалымдар адамның өзге тілді жетік білуі туған тілін дұрыс білумен байланысты дейді. Өз тілімізді жақсы білу арқылы өзге тілде еркін сөйлей аламыз.
3:35
Қалайша? Джебран Халил Джебран әуелі арабша жаза бастаған. Оның барлық ойы, қиялы, танымы ауылдан шыққан кішкентай баланың ерекше түйсінуі ерекше дыбыстар естуі ерекше ойлана алуы содан. Ағылшынша жаза бастағанда оның сүйенер білімі болды. Тіпті ол ағылшынша жазса да, оның жазғанын оқып, араб тілінің дәмін сезесіз. Ағылшынша жазып отырған адам Ливияның бір қыратындағы ауылда туып өскен бала екенін білесіз. Бұған шәк келтіру қиын.
4:28
Әдетте бір ұлтты жою үшін бір ғана тәсіл, тілін құрту жеткілікті дейді. Дамыған елдердің бәрі бұдан хабардар. Немістер, француздар, жапондар және қытайлар бұны біледі. Сол себептен олар тілдерін қорғау үшін заң шығарады. Олар тілдерін қастерлейді. Олар оны өндірісте қолданады, сол үшін ақша жұмсайды. Біздің олардан білеріміз көп пе?
5:05
Жақсы. Біз дамыған ел емеспіз, санамыз кемеліне жетпеді, бірақ дамығандарды қуып жеткіміз келеді. Біз тәрізді болған елдер кезінде дамыған елдерді қуып жетеміз деп шешті. Бұлар Түркия, Малайзия және тағы басқа елдер. Олар жоғары өрмелеп бара жатып, тілдерін сақтап қалды, көздерінің қарашығындай қорғады. Киелі тұтты. Түркиядан немесе басқа елден алған затыңызда түрікше жазу тұрмаса, бұл өнім олардікі емес деген сөз. Бұл жергілікті өнім емес болар деп күдіктене бастайсыз. Бұл елдер өздерін сатып алушы орнына қойды. Біз тәрізді күмәншіл, дөрекі сатып алушы көрді. Олар жаңа тауар өндіру үшін тілдерін қорғап жатыр. Егер мен арабша: «Еркіндік. Тәуелсіздік. Егемендік» десем, не ойлайсыз? Бұл сөздердің арабшасында күш жоқ. Әлдекімнің сөзді қашан, неге айтқанына қарамастан
6:18
тіл тек қана біздің аузымыздан дыбыстар шығу үшін ғана емес. Тіл қоғам дамуының кезеңдерін көрсетеді және соған байланысты көңіл-күйімізді көрсетеді. Біздер: «Еркіндік. Егемендік. Тәуелсіздік» сөздерін естігенде санамызда ұғым пайда болады. Ерекше сезім баурайды.
6:46
Ел тарихындағы бір кезеңді еске түсіреді. Тіл екі-үш сөз не әріптер жиынтығы емес. Бұл біздің санамыздағы идеяны, бір-бірімізді, өзгелерді қалай танитынымызды көрсетеді. Біздің біліміміз не нәрсеге сүйенген? Егер, «Freedom, sovereignity, Independence» десем немесе ұлыңыз сізге келіп, «Әкешім, еркіндік ұраны дәуірлеген тұста өмір сүрдіңіз бе?» десе Не дейсіз? Егер ештеңе ұқпасаңыз осы жерден доғарып, сөзімді шығындамай кете берейін.
7:28
Бұл ұғымдар біздерге қасиетті мән үстейді. Французға тұрмысқа шыққан құрбым бірде мынадай жайтты айтты: «Отбасымызда бәрі жақсы, тек бірде бір күн уақытымды taqborni деген сөзді түсіндіруге кетті» дейді. (Күлкі) (Қол шапалақтау) Абайсызда toqborni деп айтып қалып байғұс әйел түсіндіру үшін бір күнін жұмсапты. Ол: «Мұнша қатыгез болуға бола ма екен? Өле алмай жүр ме? деп ойлапты. «Мені көміп таста?» Бұл көп мысалдың біреуі ғана.
8:18
Ол күйеуіне бұл сөзді айтпауы керек еді себебі ол түсінбейді, оның ойлауы басқаша ғой. Ол болса: «Ол менімен Файрузды тыңдайды. Бірде мен оған аударып бермек болдым. Файруздың не құдіреті барын ұқсын дедім» Байғұс әйел мына бір жолдарды аудармақшы болды: «Сөйтіп, қолымды созып, сені ұрламақшы болдым» (Күлкі) Мынау мүлдем керемет: «Сен соларға тиесілі болғандықтан қолымды қайтарып, қалдырдым» (Күлкі) Аударып беріңдерші. (Қол шапалақтау)
9:02
Сонымен араб тілін сақтау үшін не істедік? Біз қоғам арасында пікірталқы бастадық. Араб тілін сақтап қалу қозғалысын қолға алдық. Көпшілігі: «Бұның не керегі бар? Басыңды қатырып қайтесің» десе де. Мәселе онда емес! Араб тілін сақтап қалу үшін мынадай ұран қолдандық: «Шығыстан тіл қаттым, Батыстан жауап бердің» Біз ештеңеден бас тартамыз демедік. Себебі бізді жұрт түсінбес те, қабылдамас та еді. Әлдебіреу маған: «Араб тілін жек көремін» дей бастаса, біз оған: (Қол шапалақ)
9:48
Біз айналамызды өзгеркіміз келеді. Таңдаған жолымыз арманымызбен үндес екеніне көз жеткізгіміз келеді. «Мен Шығыстан үн қатамын, Сен Батыстан жауап бересің» деген үндеу бәріне ұнап қалды. Түсінікке де қабылдауға да жеңіл. Бұдан соң тағы бір жоба бастадық. Жер бетіне әріптерді шашып тастадық. Сырттан үлгісін көре аласыз. Әріптерді сары, қара жолақтармен қоршап «Өз тіліңді өлтірме!» деп жазып қойдық. Неге? Неге тіліңді өлтіріп жатырсың? Тілімізді өлтіруге болмайды. Егер тілімізді өлтірсек, жаңа болмыс табуымыз керек.
10:38
Жаңа атау іздеу керек. Қауымдық кезеңге қайта ораламыз. Өзіміздің өркениетімізді жоғалтамыз.
10:50
Содан кейін араб әріптерін киген қыздар мен жігіттердің суреттерін шығардық Сымбатты да әдемі жастар. Біз де әдеміміз! «Өзіңіз де ағылшынша сөз қосасыз ғой» дейтіндерге айтарым мынау: «Бар болғаны «cool» сөзін бейімдедім» Бүгінгі шындықты жақсы суреттейтін маған басқа сөз тауып берші. «Интернет» сөзін қолдана беремін. «Ғаламторға кетіп бара жатырмын» демеймін. (Күлкі) Мағынасын бермейді. Өзімізді алдап керек емес. Бірақ осы түсінікке жету үшін Мына жайтқа бәріміз келісейік Бізден жоғары яки астам тұрғандар, мәселе тілге қатысты келгенде, біздің ойымыз бен сезімімізде шаруалары болмасын.
11:42
Шығармашылық бәріне жауап бола алады. Біз ғарышты игермесек те, кемесін құрастырмасақ та шығармашылығымызды ешкім тежей алмайды. Бүгіннен бастап, әрқайсыңыз шығармашылық жобасыз. Туған тіліңіздегі шығармашылық ең даңғыл жол. Осы сәттен, бүгіннен бастайық. Кітап жазайық, шағын кино түсірейік. Бір кітаптың өзі бізді әлемге танытады. Араб тілін қайтадан бірінші тілге айналдыра алады. Мәселенің шешімі жоқ дейтіндердікі — өтірік. Бірақ біз мәселенің шешімі бар екеніне, әрі сол шешімнің бір бөлшегі екенімізге жауапты екенімізді мойындайық.
12:22
Қорыта айтсақ, біз бүгін не істей аламыз? Қазір, туиттер, тиуттер жазып отырған кім бар? Уақытым аяқталып қалса да арабша, ағылшынша, французша немесе қытайша жаз. Бірақ арабшаны латын әріптерімен және сандарымен жазбашы! (қол шапалақтау) Бұл — масқара! Бұл тіл емес. Виртуалды әлемге виртуалды тілмен ендік. Бір көтеріліп, бір құлап, қайта тұру оңай емес. Бірақ бұл алғашқы қадамымыз.
13:03
Екіншіден, істер шаруа шаш етектен. Бұл жерге бір-бірімізді көндіру үшін келмедік. Бұл жерге тілімізді сақтап қалуға назар аударту үшін жиналдық. Сіздермен бір құпияммен бөлісейін. Нәресте ең бірінші әкесін тілі арқылы таниды. Қызым туғанда: «Алтыным, мынау сенің әкең» дедім. Ағылшыншалап: «This is your dad, honey» демедім. Супермаркетте жүргенде қызым Нұрға уәде бердім. Егер маған арабша «Рахмет» десе, Мен оған «Dis, ‘Merci, Maman» демеймін. (Қол шапалақтау)
13:54
Бұл масқарадан құтылайық.
14:00
(Қол шапалақтау)»
